Tolerantie vandaag

Het begrip tolerantie kan je verschillende invullingen geven. Waar staat het voor in 2019? Leven we in een tolerante samenleving of net niet? Hoe spring je om met data en politieke debatten om te vermijden dat je vooroordelen bestendigt of versterkt? We schuiven de vraag door naar enkele experten die het bekijken vanuit hun achtergrond.

Emilie Le Roi is het aanspreekpunt radicalisering en polarisering van het Vlaamse departement Onderwijs en Vorming. Ze is mede-auteur van het boek ‘Halal of niet? en bestrijdt dagelijks extremistische ideeën.

Wie tolerantie zegt denkt spontaan aan een diverse samenleving. Hoe is het daarmee gesteld in Vlaanderen?

Le Roi: “Als we afgaan op recente cijfers, zien we een groeiende diversiteit in de samenleving en ook op de speelplaats. Leerlingen kiezen minder voor het vak katholieke godsdienst, maar andere levensbeschouwelijke vakken zoals ‘protestantisme’ en ‘islamitische godsdienst’ zitten wel in de lift. Scholen spelen een cruciale rol om te leren omgaan met diversiteit. Zich goed voelen in de klas, elkaar ontmoeten, van elkaar kunnen leren en zich begrepen voelen door een boeiende leerkracht vormen samen het recept voor een positieve schoolloopbaan en integratie in de samenleving. Natuurlijk zorgt diversiteit ook voor conflicten, maar dat is eigen aan elke samenleving en kan ook leiden tot positieve uitkomsten. Conflicten maken onze posities helder, geven belangen en emoties weer, helpen bij het vormen van de eigen identiteit en leren ons zoeken naar compromis. In het huidige regeerakkoord lees ik dat de Vlaamse Regering streeft naar meer diversiteit binnen de leerkrachtenpopulatie en het omgaan met diversiteit promoot binnen de lerarenopleiding. Elementen die we alleen maar kunnen toejuichen.” 

Rukt extremisme nog steeds op? Zo ja, wat kan je daaraan doen?

Le Roi: “Extremisme is iets van alle tijden en komt voor in verschillende vormen. Je hebt anarchisme, etno-nationalisme zoals de aanslagen van het IRA of de ETA, rechts extremisme, links extremisme en meer recent religieus-extremisme. Radicaliseringsprocessen vinden allemaal een voedingsbodem in ervaren onrecht en onzekerheid, de zoektocht naar identiteit en toekomst en willen ergens ‘thuis’ horen. Extremistische groepen spelen daarop in met een aantrekkelijk discours voor kwetsbare jongeren. Om extremisme te voorkomen dragen we allemaal een gedeelde verantwoordelijkheid. Als samenleving moeten we die jongeren een duidelijk en positief toekomstperspectief bieden, maar de jongeren zelf moeten hun leven ook op een positieve manier willen opbouwen en kansen grijpen. Het onderwijs speelt daarin een belangrijke ondersteunende rol want scholen zetten in op een positieve identiteitsontwikkeling, weerbaarheid, mediawijsheid, burgerschap en wederzijds respect. Zo proberen ze schooluitval, racisme en uitsluiting te vermijden.”

Ellen Claes is lid van het Centrum Voor Politicologie, hoofddocent en programmadirecteur van de Educatieve masteropleiding Maatschappijwetenschappen aan de faculteit Sociale Wetenschappen van de KU Leuven. Ze is gespecialiseerd in burgerschapsvorming, jeugdonderzoek, politieke participatie bij jongeren, vakdidactiek in de maatschappijwetenschappen, lerarenopleiding, omgaan met diversiteit op en buiten de school.

Je onderzoekt hoe gesprekken over politieke onderwerpen de tolerantie tegenover personen van buitenlandse herkomst kan verhogen. Wat zijn je bevindingen?

Claes: “Deliberatieve theorieën stellen dat overleg een positieve invloed kan hebben op politieke tolerantie. In ons onderzoek bij jongeren passen we dit toe op de schoolomgeving. We onderzoeken of discussies over controversiële kwesties op school en in de klas politieke tolerantie kunnen stimuleren. Als we de Belgische (Vlaamse) steekproef van ICCS 2009 en 2016 (een internationaal onderzoek naar burgerschap en burgerschapseducatie) gebruiken, zien we dat een open discussieklimaat in de klas zelf niet significant gerelateerd is aan tolerantie tegenover migranten als we rekening houden met de schoolcontext. Als de schoolcontext voldoende respectvol en responsief is, heeft dat wel een direct effect. Dat wil concreet zeggen dat het (leren) praten met elkaar over moeilijke onderwerpen niet voldoende is om mensen met elkaar te leren omgaan. Belangrijker is dat die gesprekken in een omgeving gebeuren waar er gestreefd wordt naar het elkaar respecteren en gelijk behandelen. Samengevat komt dat neer op een omgeving die democratisch is.”

Is Vlaanderen tolerant?

Claes: “Door de ICCS-studies (2009 en 2016) kunnen we de politieke tolerantie van Vlaamse 14-jarige jongeren vergelijken met die van jongeren uit andere landen. In 2009 was Vlaanderen de hekkensluiter in Europa. In 2016 deden we het veel beter. Vlaamse jongeren zaten slechts licht onder het Europese gemiddelde op de schaal die naar gelijke rechten voor immigranten peilde. Als we de resultaten in 2016 iets meer in detail bekijken, zien we dat de lage score van Vlaanderen vooral toe te schrijven is aan de stellingen over het spreken van de eigen taal en het behouden van de eigen gewoonten en levensstijl. Rechten verbonden aan culturele aspecten lijken dus een grotere bedreiging voor Vlaamse jongeren dan rechten verbonden aan civiele vrijheden, zoals het recht op onderwijs of stemrecht.”

Geertrui Mieke De Ketelaere is programmadirecteur artificiële intelligentie (AI) bij imec, de innovatiehub van de Vrije Universiteit Brussel (VUB).

In een recent BLOOVI-artikel wijs je op het belang van kennis over de context van data om te vermijden dat algoritmes vooroordelen overnemen of versterken. Wat bedoel je daarmee en hoe kan je dat vermijden? 

De Ketelaere: “Artificiële intelligentie (AI) is een lerend systeem, ontworpen door mensen. Op basis van data en ervaringen leert AI automatisch verbanden leggen. Maar onbewuste vooroordelen beïnvloeden het menselijke denken en dus ook onze beslissingen. Die menselijke denkfouten steken ook in de AI-systemen. Als we AI inzetten om personen te beoordelen zoals bijvoorbeeld bij sollicitaties, kunnen die onbewuste vooroordelen een negatieve impact hebben op de beslissingen. Verschillende programma’s zetten sterk in op genderdiversiteit of discriminatie, maar net daar loopt het vaak fout met AI. Daarom moeten we altijd proactief kennis toevoegen aan het systeem over de context van de data.”

Kan artificiële intelligentie ook vooroordelen bestrijden en tolerantie bevorderen? 

De Ketelaere: “Volledige neutraliteit is een illusie. Helemaal onbevooroordeeld zullen ingebrachte data en algoritmes nooit zijn. Zelfs niet met proactieve ingrepen op technisch en niet-technisch vlak. Datawetenschappers kunnen de technische werkwijze en beslissingen van het algoritme wel transparanter maken. We streven daarbij altijd naar een compromis tussen de accuraatheid en de uitlegbaarheid van het model. Voor de niet-technische kant doen we beroep op een multidisciplinair team die samen de (test)resultaten beoordelen en opvolgen, want AI-systemen passen zich niet automatisch aan aan een context. Een systeem dat perfect werkt op één locatie of op één moment, kan de bal helemaal fout slaan in een andere context.”

Is AI dan geen lerend systeem?

De Ketelaere: “AI-systemen leren voorlopig enkel uit data. Ze kunnen nog niet redeneren of een logica toepassen zoals een mens. Om er een waardige ‘virtuele HR-medewerker’ van te maken, moeten we logica integreren in het systeem en dat is nooit 100% waardenvrij.”